Wiejskie budynki
Rozwój gospodarczy i wzrost potrzeb konsumpcyjnych i kulturalnych na wsi powodują konieczność szybkiego rozwoju usług, gwarantujących poprawę warunków bytowych ludności wiejskiej.
W osiedlach wiejskich występują następujące rodzaje usług dla ludności:
administracja, w skład której wchodzą obiekty administracji państwowej i terenowej oraz organizacji politycznych i społecznych (gminna rada narodowa, urząd stanu cywilnego, posterunek Milicji Obywatelskiej, komitet gminny PZPR itp.) i obiekty administracyjne spółdzielczości wiejskiej (biura gminnej spółdzielni, spółdzielnia oszczędnościowo-pożyczkowa),
łączność (urząd pocztowo-telekomunikacyjny),
handel (kioski, sklepy, wiejskie domy towarowe),
gastronomia (gospody, restauracje, kawiarnie),
rzemiosło, zaspakajające potrzeby osobiste i gospodarstwa domowego (zakłady krawieckie, fryzjerskie, szklarnie itp.),
usługi kulturalne (wiejskie domy kultury-świetlice, biblioteki, czytelnie, kluby, kina),
usługi oświatowe (przedszkola, szkoły podstawowe i średnie, szkoły zawodowe),
służba zdrowia (lekarzówki, ośrodki zdrowia, punkty apteczne, apteki, żłobki),
usługi komunalne (strażnice pożarne, łaźnie, pralnie, hotele) i urządzenia, związane z gospodarką komunalną (zieleń publiczna, cmentarze, ulice* i place, urządzenia sieci wodociągowej, kanalizacyjnej, gazowniczej, elektroenergetycznej, telekomunikacyjnej, kotłownie itp.),
tereny sportowe (boiska sportowe, kąpieliska, stadiony, pawilony sportowe),
Wielkość i rozmieszczenie obiektów usługowych dla ludności uzależnione są od następujących czynników:
koordynacji sieci usług z siecią osadniczą i hierarchii poszczególnych jednostek osadniczych,
wielkości przewidywanego rejonu działania, określonej promieniem zasięgu lub czasu dojścia (dojazdu) z najdalszych siedlisk tego rejonu do danej usługi,
liczby jednostek obsługiwanych, tj. liczby mieszkańców w rejonie działania,
progu niepodzielności obiektu usługowego, tj. minimalnej wielkości, przy której obiekt funkcjonuje prawidłowo, a jego inwestowanie jest uzasadnione ekonomicznie.
Program usług dla poszczególnych osiedli uzależniony jest od roli osiedla w sieci osadniczej. We wsiach produkcyjnych program usług jest minimalny i może składać się z następujących obiektów:
niektóre usługi rzemieślnicze,
punkt sprzedaży artykułów spożywczych, .
świetlica z punktem bibliotecznym,
szkoła podstawowa niepełna,
punkt pielęgniarski,
strażnica pożarna,
boisko sportowe niestrzeżone.
W osiedlach gminnych występują następujące obiekty usługowe: — gminna rada narodowa z urzędem stanu cywilnego,
urząd pocztowo-telekomunikacyjny,
sklepy spożywcze i przemysłowe lub wiejski dom towarowy,
— gospoda z miejscami hotelowymi, kawiarnia, . — pawilony i punkty rzemieślnicze,
dom kultury z salą widowiskową, biblioteką i czytelnią,
szkoła podstawowa z ewentualnym ciągiem klas licealnych,
przedszkole, najczęściej jedno- lub dwuoddziałowe,
ośrodek zdrowia z apteką,
żłobek, najczęściej jednoodziałowy,
ochotnicza straż pożarna,
łaźnia, pralnia,
cmentarz,
boiska sportowe, ewentualnie z bieżnią okólną i widownią,
targowisko,
— teren dla objazdowych urządzeń rozrywkowych (Rys. 1.1). Dotychczasowy rozwój usług w osiedlach wiejskich nie nadążał za
potrzebami społecznymi, tym bardziej, że były one realizowane w rozproszeniu i w sposób przypadkowy w różnych wsiach, niezależnie od ich
znaczenia w sieci osadniczej i na różnych, oddalonych od siebie działkach w obrębie jednej wsi. Przyczyną tego stanu były trudności w uzyskaniu odpowiedniego terenu i w skoordynowaniu poszczególnych inwestycji, co w konsekwencji wpływało na pogorszenie dostępności usług (Rys. 1.2.).
Wydane w ciągu kilku ostatnich lat zarządzenia władz państwowych stworzyły podstawę do poprawy sytuacji w tym zakresie, a prowadzone od wielu lat prace projektowe i studia pozwoliły na sformułowanie zasad projektowania zabudowy usługowej w ośrodkach społeczno-usługowych wsi.
Obecnie dąży się do koncentracji programu usług w zorganizowanych przestrzennie zespołach zabudowy, realizowanych kompleksowo i stanowiących dominujący punkt kompozycji osiedla.
Koncentracja ta umożliwia:
utworzenie prawidłowych pod uwzględem przestrzennym i funkcjonalnym ośrodków życia społecznego i kulturalnego,
racjonalne wykorzystanie rezerw terenowych w centrum wsi,
uzbrojenie techniczne ośrodka w zakresie zaopatrzenia w wodę, odprowadzenia ścieków i wspólnego ogrzewania budynków,
ujednolicenie rozwiązań konstrukcyjnych i materiałowych, dające korzyści ekonomiczne i organizacyjne przy realizacji,
zastosowanie zabudowy segmentowej, zapewniającej wymienność elementów funkcjonalnych i elastyczność rozwiązań oraz możliwość etapowania budowy przy takim ustawieniu programu, który gwarantuje realizację już w pierwszym etapie zamkniętego przestrzennie zespołu (Rys. 1.3., 1.4., 1.5., 1.6., 1.7.).
Obiekty, związane z usługami dla ludności można podzielić na takie, których program i funkcja pozwalają na lokalizację w ośrodku usług połączonych na wspólnej działce w centrum wsi (GRN, posterunek MO, urząd pocztowy, sklepy, gospoda, rzemiosło nieuciążliwe itp.), takie, które powiny być lokalizowane w pewnej izolacji od ośrodka społeczno-usługowego i na wydzielonych działkach (szkoły, przedszkola, żłobki, ośrodki zdrowia itp.) oraz takie, które mogą być powiązane funkcjonalnie z ośrodkiem społeczno-usługowym, lub ośrodkiem techniczno-gospodarczym wsi (strażnice pożarne, pralnie, łaźnie, kotłownie itp.).
Podstawowe warunki prawidłowej lokalizacji ośrodka społeczno-usługowego są następujące:
— możliwie centralne położenie w stosunku do wszystkich stref osiedla,
właściwe powiązanie z siecią komunikacji osiedlowej ulic i ciągów pieszych,
właściwe powiązanie z siecią komunikacji zewnętrznej, tranzytowej,
powiązanie kompozycyjne ośrodka z istniejącymi obiektami użyteczności publicznej o walorach architektonicznych lub zabytkowych, parkiem, zielenią rekreacyjną i terenami sportowymi,
dogodne połączenie komunikacyjne z ośrodkiem produkcyjnym lub gospodarczym wsi (Rys. 1.8., 1.9., 1.10., 1.11.).