Na obecnym etapie rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce nastę­puje szybkie wyrównanie potrzeb w zakresie usług dla ludności zamiesz­kałej w miastach i na wsi. Zróżnicowane są jedynie formy organizacyjne i programowe zaspokojenia tych potrzeb ze względu na rozmieszczenie ludności w terenie. Zasadnicza różnica pomiędzy miastem i wsią polega na koncentracji ludności miast w kilkuset małych, średnich i dużych jednostkach osadniczych, w przeciwieństwie do rozproszenia ludności wiejskiej w kilkudziesięciu tysiącach drobnych nieraz jednostek osadni­czych. Wychodząc z docelowego zrównania standardu usług dla całej ludności naszego kraju, stoimy przed koniecznością poszukiwania optymalnych rozwiązań przestrzennych o różnorodnych programach dostosowanych do istniejącej sieci osadnictwa. Zadanie jest bardzo złożone ze względu na to, że każdy program usług jest integralnie związany z liczbą obsłu­giwanej ludności, a liczba ludności objęta działaniem usługi jest zwią­zana z optymalnym czasem dojścia lub dojazdu. Zatem rozmieszczenie sieci usług w osadnictwie wiejskim jest zależne od stopnia skupienia osiedli wiejskich, liczby ludności i środków komunikacji. Ze względów ekonomicznych występuje konieczność koncentracji usług dla ludności w miejscowościach określonych planem zespołu jed­nostek osadniczych. Koncentracja usług, obok zapewnienia dobrej obsługi ludności, pozwala na obniżenie kosztów realizacji i eksploatacji zabudo­wań i wyposażenia technicznego. Duże znaczenie ma również możliwość tworzenia poprawnej kompozycji architektonicznej zespołu usługowego, co nie jest możliwe do osiągnięcia przy rozproszeniu poszczególnych usług w osiedlu wiejskim. Drobna przeważnie skala tych obiektów uzyskuje właściwą skalę w osiedlu przez łączenie usług w jeden lub kilka zespołów. Usługi dla produkcji rolnej są związane z formami organizacyjnymi i rodzajem prowadzonej produkcji. Specyfika produkcji rolniczej jest bardziej zróżnicowana aniżeli produkcja pozostałych działów gospodarki narodowej. Składa się na to bezpośrednia zależność wyboru rodzajów produkcji od warunków środowiska przyrodniczego. Cykliczność produk­cji rolniczej i zwierzęcej, która występuje w postaci biologicznych pro­cesów reprodukcji poszczególnych gatunków roślin i zwierząt, wymaga odpowiedniego przystosowania usług produkcyjnych. W porównaniu z usługami dla ludności, w których potrzeby są w zasadzie jednorodne, w programowaniu usług dla produkcji rolniczej występują również duże różnice związane z rodzajem prowadzonej produkcji rolniczej w danym rejonie. Zatem rejonizacja produkcji rolniczej, skala tej produkcji i jej organizacja wyznaczają niezbędny program budownictwa i organizację sieci usług. W dużym uproszczeniu działalność usługową dla produkcji rolniczej można sprowadzić do dwóch podstawowych czynności: zaopa­trzenie wszystkich gospodarstw w niezbędne środki produkcji i odbiór z gospodarstw wyprodukowanej masy towarowej. W skład zaopatrzenia gospodarstw wchodzą również usługi z zakresu budownictwa i wyposażenia technicznego, to znaczy: mechanizacji, me­lioracji itp. Zbyt produkcji rolniczej, w miarę wprowadzania specjali­zacji, będzie wykazywał dalsze tendencje integracyjne z przemysłem przetwórczym. W niektórych gałęziach produkcji rolniczej integracja ta została już dokonana. Np. kontraktacja buraka cukrowego przez przemysł cukrowniczy, chmielu przez przemysł piwowarsko-słodowy, tytoniu przez przemysł tytoniowy itp. Następuje obecnie ściślejsza integracja rolnictwa z przemysłem mleczarskim, mięsnym, warzywniczo-owocarskim. Podstawowa działalność usługowa dla produkcji rolniczej obejmuje transport mas towarowych z rolnictwa do przemysłu przetwórczego i handlu oraz z różnych gałęzi przemysłu i handlu do gospodarstw rol­niczych. W docelowym rozwoju usług dla produkcji rolniczej zakłada się bezpośrednią obsługę gospodarstw, to jest zaopatrzenie i odbiór pro­dukcji z poszczególnych gospodarstw. Taki system działania usług pozwoli na koncentrację rolnictwa wyłącznie na czynnościach produk­cyjnych. Działalność usługowa obejmuje kilka milionów gospodarstw indywi­dualnych i kilka tysięcy gospodarstw uspołecznionych. Ekonomika dzia­łalności usługowej wykazuje, że wskazane jest tworzenie dużych baz zaopatrzenia i zbytu, które można wyposażyć w nowoczesne urządzenia techniczne, wyładunkowe i załadunkowe oraz magazynowo-składowe o' od­powiedniej pojemności i wydajności. Dużą uwagę przywiązuje się do ograniczenia liczby załadunków i wyładunków oraz do ograniczenia strat ilościowych i jakościowych w czasie składowania i transportu. Z analiz sieci osadniczej wynika, że nie jest możliwe stosowanie jed­nego modelu ośrodka usługowego dla produkcji rolniczej. Konieczna jest realizacja wielu różnorodnych programów, które nawiązywać będą do układu sieci osadniczej, specjalizacji produkcji rolniczej, rozmieszczenia przemysłu przetwórczego, składów handlowych, układu komunikacyjnego i środków transportu. Należy liczyć się ponadto z koniecznością wprowadzania odpowied­nich zmian w rozmieszczeniu usług dla rolnictwa w związku z dalszym rozwojem techniki. W niektórych krajach są stosowane już rurociągi do mleka, transport pneumatyczny rurociągami materiałów sypkich i trans­port kontenerowy. Wzrasta również pojemność i wydajność środków transportu i urządzeń załadowczych i wyładowczych. Duże możliwości usprawnień w magazynowaniu plonów i materiałów masowych dają np. powłoki pneumatyczne z tworzyw stucznych. W pozostałych działach usług dla rolnictwa, np. w usługach weterynaryjnych, ochrony roślin, usługach technicznej obsługi środków transportu i maszyn rolniczych, występują tendencje do większej koncentracji usług w wybranych punktach sieci osadniczej i zwiększenie obszaru objętego ich działaniem. Niektóre kategorie usług, np. rozsiewanie nawozów mineralnych, środków ochrony roślin, usuwanie awarii maszyn rolniczych są dokonywane w obecnych warunkach, na razie jeszcze w niewielkim zakresie, przy uży­ciu samolotów. Postęp w wynikach produkcji rolniczej, na tle współ­czesnego rozwoju technicznego, w coraz większym stopniu staje się za­leżny od organizacji i poziomu świadczonych rolnictwu usług. Prawidłowe rozmieszczenie usług w sieci osadnictwa wiejskiego, opty­malizacja programów i racjonalne zagospodarowanie przestrzenne ośrod­ków usługowych, należy zaliczyć do ważnych zadań planowania prze­strzennego obszarów rolnych. Budownictwo ośrodków usługowych poprzez różnorodność programów, stosowanie w szerszym zakresie nowo­czesnej techniki i technologii, wznoszenia i użytkowania obiektów tworzy warunki do poszukiwań nowoczesnej architektury ośrodków w krajobra­zie rolniczym. Z punktu widzenia ekonomiki rolnictwa, na produkcję rolną składają się: ziemia, kapitał i praca. W gospodarstwach rolnych te trzy elementy i ich wzajemne proporcje wyznaczają wielkość i kierunki produkcji. Inna definicja stwierdza, że integralną częścią gospodarstwa są bu­dynki. Budownictwo w gospodarstwach rolnych jest związane z wielkością i kierunkami prowadzonej produkcji. W gospodarstwach rolnych wystę­pują więc różnorodne programy budownictwa. Wspólną cechą wszystkich gospodarstw jest podział produkcji na dwa główne działy — produkcję roślinną i produkcję zwierzęcą. Ogólnie biorąc, można podzielić budownictwo w gospodarstwach rol­nych — na związane z produkcją roślinną i związane z produkcją zwie­rzęcą. Podział ten nie jest jednak dość precyzyjny ze względu na to, że nowoczesna organizacja pracy i technologia eliminują cały szereg bu­dynków niezbędnych nadal w gospodarce tradycyjnej. Dlatego też ściślej­szy podział budownictwa w gospodarstwach rolnych będzie związany z poziomem organizacji pracy i stosowaną technologią, np. w gospodar­stwach indywidualnych, tradycyjnych można wyodrębnić budynek inwen­tarski, stodołę do składowania plonów i niekiedy szopę na maszyny i na­rzędzia rolnicze, nawozy mineralne itp. W gospodarstwie nowoczesnym ma zastosowanie wielofunkcyjny budynek inwentarsko-składowy. W gospodarstwach wielkoobszarowych wystąpi zanik magazynowania plonów, które będą przekazywane bezpośrednio do przemysłu przetwór­czego i handlu. Zmiany w technologii żywienia zwierząt gospodarskich eliminować będą tradycyjne budownictwo magazynowo-składowe pasz i ściołów, które zastępowane będzie w coraz większym stopniu silosami na kiszonki i pasze treściwe. Wprowadzenie do mechanizacji prac w gos­podarstwach, coraz to wydajniejszych maszyn, użycie maszyn wieloczyn­nościowych, większej centralizacji technicznej obsługi rolnictwa — elimi­nować będą realizowany dotychczas duży program budownictwa warsztatów, garaży i wiat na maszyny. Na tle ogólnego postępu naukowego i technicznego następuje wzrost ilościowy i jakościowy produkcji rolniczej w obydwu współzależnych działach, to znaczy: produkcji roślinnej i produkcji zwierzęcej. W pro­dukcji roślinnej wzrost plonów jest osiągany poprzez eliminację z upraw roślin mniej wydajnych, a wprowadzenie wyselekcjonowanych odmian, które dają wysokie plony. Na wzrost plonów wpływa również cały szereg zabiegów agrotechnicznych, takich jak orka, nawożenie organiczne i mi­neralne, melioracje. Wzrastająca produkcja roślinna tworzy bazę do dalszego rozwoju produkcji zwierzęcej, w postaci pasz pochodzenia ro­ślinnego. W dalszym doskonaleniu gatunków i ras zwierząt, dąży się do uzy­skania dużego przyrostu produkcji przy racjonalnym zużyciu pasz. Coraz większą wagę przywiązuje się do technologii żywienia i tworzenia sprzy­jających produkcji warunków środowiska, w którym przebywają zwie­rzęta. W technologii żywienia najlepsze wyniki uzyskuje się przez kontrolowane dozowanie pasz oraz stosowanie możliwie jednolitych pasz, dostosowanych składnikami pokarmowymi do potrzeb określonych grup zwierząt. Nowoczesne technologie żywienia tworzą dogodne warunki dla mechanizacji przygotowania i zadawania pasz. Eliminowana jest w pro­dukcji zwierzęcej tradycyjna zależność utrzymania zwierząt z okresem wegetacji roślin (letnie wypędy pastwiskowe, dowóz zielonek z pola do obór itp.). W nowocześnie zorganizowanej produkcji zwierzęcej występuje coraz ściślejsza zależność technologiczna obejmująca produkcję pasz, przetwarzanie i konserwację, przygotowanie w centrali paszowej i dozo­wanie do stanowisk karmowych. Wszystkie te czynności mogą być w pełni zmechanizowane. Odrębnym zagadnieniem technicznym, które musi być jednak roz­wiązywane w sposób funkcjonalny łącznie z żywieniem, jest usuwanie obornika. W budynkach'dla krów mlecznych występuje czynność udoju, a w kurnikach dla kur niosek — czynność odbioru jaj. Odchody zwierzęce są wykorzystywane w rolnictwie jako nawóz organiczny dla produkcji roślinnej, przy czym najwyższe wartości nawo­zowe posiada obornik z budynków dla bydła. W tradycyjnej hodowli zwierzęta utrzymywano na tzw. głębokiej ściółce. Obornik tworzył warstwę, którą ścielono raz dziennie słomą dla utrzymania względnej czystości. Usuwanie obornika odbywało się kilkakrotnie w ciągu roku. Bliższe badania wykazały, że system ten znacznie pogarsza ogólne wa­runki mikroklimatyczne w budynku i ujemnie wpływa na wyniki pro­dukcyjne. System ten jest stosowany nadal w układach wolnowybiegowych dla krów i w budynkach dla owiec, dla uproszczenia czynności obsługi i ograniczenia kosztów budynku. Najlepsze wyniki produkcyjne są jednak uzyskiwane przez różne rozwiązania umożliwiające wydzielenie części legowiskowej, która pozo­staje czysta, od części gnojowej. Rozwiązania te wymagają jednak okre­sowego w ciągu dnia, lub systematycznego usuwania odchodów. Stano­wiska płytkie w budynkach mogą być rozwiązywane jako bezściołowe lub też z częściowym ścieleniem słomą, torfem, trocinami itp. Ścielenie jest stosowane jako warstwa ocieplająca legowisko, lub też jako warstwa ograniczająca szkodliwe działanie odchodów (wilgotność, procesy fermen­tacyjne). Zachowanie czystości na stanowiskach legowiskowych i codzien­ne usuwanie odchodów może być rozwiązane przy zastosowaniu różnych urządzeń mechanicznych. Innym rozwiązaniem jest kanał gnojowicowy przykryty rusztem — usuwanie odchodów odbywa się samoczynnie, bez urządzeń mechanicz­nych. W tym przypadku konieczne jest również ograniczenie ruchu zwie­rząt. Znacznie elastyczniejszym rozwiązaniem są podłogi szczelinowe z kanałami gnojowicowymi. Podłogi szczelinowe umożliwiają stosowanie w rozwiązaniach funkcjonalnych swobodnego ruchu zwierząt i utrzyma­nie dobrych warunków higienicznych na wszystkich przewidzianych technologią trasach ruchu (do stanowisk karmowych, dojami itp.). Dla młodego bydła rzeźnego i cieląt stosowane są kojce zbiorowe z podłogą szczelinową na całej powierzchni. Podłogi szczelinowe są okresowo spłu­kiwane wodą. W budynkach dla drobiu, a również dla prosiąt wcześnie odstawio­nych od matek, są stosowane kojce piętrowe. Układy te oparto na pełnej mechanizacji zadawania pasz i usuwania odchodów. Dla kur niosek me­chanizacja obejmuje również odbiór i segregację jaj. Mechanizacja czynności związanych z obsługą zwierząt wymaga dość znacznych nakładów, które niekiedy sięgają ponad 50% kosztów budynku. Dlatego też ustalenie właściwych rozwiązań dla poszczególnych gospo­darstw wymaga przeprowadzenia odpowiednich analiz ekonomicznych. W dużym uproszczeniu można przyjąć, że większa koncentracja zwie­rząt tworzy lepsze warunki ekonomiczne dla mechanizacji czynności obsługi. Przykładem może być stosowanie bardzo wydajnych maszyn udojowych. Środowisko, w którym przebywają zwierzęta, wymaga odpowiedniego mikroklimatu panującego w budynkach. Ograniczenie ruchu zwierząt jest integralnie związane z oszczędnym zużyciem pasz. Tuczarnie trzody chlewnej, tuczarnie bydła rzeźnego i brojlernie uzyskują dobre wyniki przyrostu, pomimo że zwierzęta przez cały cykl produkcyjny pozostają w budynkach bez wybiegów, a nawet niekiedy bez światła dziennego (oświetlenie sztuczne). Wyniki te są jednak ściśle związane z tworzonymi w budynkach warunkami bytowania. Dla poszczególnych gatunków i wieku zwierząt wymagania te są zróżnicowane. Drogą badań określono najbardziej sprzyjające produkcji parametry temperatur i wilgotności powietrza, wymiany i ruchu powietrza, nasłonecznienia, dopuszczalnych stężeń gazów oraz zakres czynności pielęgnacyjnych i dezynfekcji, jak: mycie, szczotkowanie, a nawet masaże. Nowoczesny budynek dla zwie­rząt powinien te wszystkie wymagania bezwarunkowo spełniać. Dlatego też w pewnych przypadkach konieczne jest w naszym klimacie wprowa­dzanie okresowego ogrzewania budynków, instalowanie urządzeń wenty­lacyjnych, a nawet klimatyzacji. Mikroklimat w budynku zależny jest również od strefy klimatycznej, użytych materiałów budowlanych, długości ścian zewnętrznych, wysokości pomieszczeń i rozmieszczenia otworów okiennych i drzwiowych, koncen­tracji zwierząt, technologii żywienia i usuwania odchodów. Wyprowadzenie ogólnego bilansu cieplno-wilgotnościowego dla budynku jest podstawą do zastosowania odpowiednich rozwiązań technicznych. W gospodarstwie indywidualnym, miejscem koncentracji budownictwa mieszkaniowego i gospodarczego jest działka siedliskowa. W gospodar­stwie wielkoobszarowym koncentracja budownictwa następuje w jednym lub kilku ośrodkach gospodarczych. Budownictwo mieszkaniowe i usłu­gowe dla ludności zatrudnionej w gospodarstwach wielkoobszarowych stanowi wydzieloną strefę mieszkaniową. Budownictwo gospodarcze two­rzy układ przestrzenny powiązany z obszarem użytków rolnych. Lokali­zacja ośrodka gospodarczego w stosunku do obszaru użytków rolnych jest zależna od wielu czynników, a więc: od wielkości i kształtu obszaru użytków rolnych, wartości bonitacyjnej gleb i rodzaju prowadzonej pro­dukcji, układu dróg, przydatności terenów dla celów budowlanych. Najważniejszym czynnikiem ekonomicznym jest transport w obrębie gospodarstwa, który można podzielić na zewnętrzny, związany z dojaz­dami i pracami polowymi oraz wewnętrzny w ośrodku gospodarczym, związany z czynnościami wykonywanymi w obrębie budynków i w bu­dynkach. Układ budynków w ośrodku gospodarczym jest więc zależny od organizacji i technologii wykonywanych czynności. Oszczędność pracy i oszczędność transportu przemawiają za skupieniem zabudowy i skróce­niem ciągów robocznych. Koncentracja budownictwa wpływa również na obniżenie kosztów uzbrojenia technicznego ośrodka, wyposażenia w drogi i place, urządzenia wodno-kanalizacyjne i elektryfikację. Do­puszczalne skupienie zabudowy jest określone odpowiednimi przepisami ochrony przeciwpożarowej i sanitarnej. Współczesne możliwości techniczne pozwalają na poszukiwanie ukła­dów zwartych o jednorodnym wyrazie architektonicznym, który można osiągnąć drogą kompozycji bryłowej, kolorystyką i układem zieleni w krajobrazie rolniczym. Realizacja budownictwa mieszkaniowego, usługowego i gospodarczego na wsi, w coraz większym stopniu jest związana z prefabrykacją. Postęp w tej dziedzinie polega na wprowadzaniu nowych materiałów budowla­nych i nowych technik wznoszenia budynków. Do tradycyjnych mate­riałów budowlanych zaliczane są materiały miejscowe: drewno budowla­ne, kamień, glina, wapno, słoma itp. oraz materiały drobnowymiarowe: cegła, pustaki, dachówka. Technika uprzemysłowiona realizacji budownictwa jest związana z użyciem nowoczesnych materiałów budowlanych i polega na montażu budynku z elementów wielkowymiarowych, uprzednio przygotowanych na placu budowy, lub w zakładach prefabrykacji. Elementy wielkowy­miarowe mogą być wykonane z betonu, żelbetu, stali, aluminium, drewna, materiałów drewnopochodnych i tworzyw sztucznych. Prefabrykacją, która warunkuje uprzemysłowioną realizację budownictwa, wymaga wprowadzenia typizacji elementów budowlanych. Dla budownictwa mieszkaniowego, usługowego i poszczególnych grup budownictwa pro­dukcyjnego, w powiązaniu z różnorodnymi programami i funkcją budyn­ków, ustalono optymalne moduły konstrukcyjne. W budownictwie wiejskim największa różnorodność programów i funkcji występuje w budynkach dla zwierząt gospodarskich. Na różnorodność rozwiązań wpływają wymiary zwierząt, grupowanie w jednym budynku kilku rodzajów zwierząt oraz zastosowana technolo­gia czynności obsługi. W gospodarstwach wielkoobszarowych łatwiej jest uporządkować grupowanie zwierząt i ograniczyć ilość rozwiązań techno­logicznych obsługi, aniżeli w gospodarstwach indywidualnych. W miarę rozwoju specjalizacji produkcji zwierzęcej w gospodarstwach indywidual­nych, nastąpi większe dostosowanie rozwiązań funkcjonalnych do modu- łów konstrukcyjnych, w związku z wprowadzeniem bardziej jednolitych,* zmechanizowanych technologii utrzymania zwierząt. Z doświadczeń krajów bardziej zaawansowanych w rozwoju prefa-brykacji budownictwa wiejskiego wynika, że budownictwo gospodarcze należy realizować z lekkich i tanich materiałów, ponieważ szybki rozwój technologii stale zmniejsza przydatność jeszcze nie zamortyzowanych, a już przestarzałych budynków. Prefabrykacja i typizacja budownictwa ogranicza w pewnym stopniu swobodę projektowania, jednak wzrost produkcji rolniczej wymaga do­starczenia rolnictwu w krótkim czasie dużej ilości budownictwa miesz­kaniowego, usługowego i produkcyjnego. Realizacja tego rodzaju postulatów będzie możliwa jedynie przez usprawnienie inwestycji bu­dowlanych, przy zastosowaniu prefabrykacji i przy zmechanizowaniu najbardziej pracochłonnych czynności w budownictwie wiejskim.