Rozwój gospodarczy i wzrost potrzeb konsumpcyjnych i kulturalnych na wsi powodują konieczność szybkiego rozwoju usług, gwarantujących poprawę warunków bytowych ludności wiejskiej. W osiedlach wiejskich występują następujące rodzaje usług dla lud­ności: administracja, w skład której wchodzą obiekty administracji pań­stwowej i terenowej oraz organizacji politycznych i społecznych (gminna rada narodowa, urząd stanu cywilnego, posterunek Milicji Obywatelskiej, komitet gminny PZPR itp.) i obiekty administracyjne spółdzielczości wiejskiej (biura gminnej spółdzielni, spółdzielnia oszczędnościowo-pożyczkowa), łączność (urząd pocztowo-telekomunikacyjny), handel (kioski, sklepy, wiejskie domy towarowe), gastronomia (gospody, restauracje, kawiarnie), rzemiosło, zaspakajające potrzeby osobiste i gospodarstwa domo­wego (zakłady krawieckie, fryzjerskie, szklarnie itp.), usługi kulturalne (wiejskie domy kultury-świetlice, biblioteki, czy­telnie, kluby, kina), usługi oświatowe (przedszkola, szkoły podstawowe i średnie, szkoły zawodowe), służba zdrowia (lekarzówki, ośrodki zdrowia, punkty apteczne, apteki, żłobki), usługi komunalne (strażnice pożarne, łaźnie, pralnie, hotele) i urzą­dzenia, związane z gospodarką komunalną (zieleń publiczna, cmentarze, ulice* i place, urządzenia sieci wodociągowej, kanalizacyjnej, gazowniczej, elektroenergetycznej, telekomunikacyjnej, kotłownie itp.), tereny sportowe (boiska sportowe, kąpieliska, stadiony, pawilony sportowe), Wielkość i rozmieszczenie obiektów usługowych dla ludności uzależ­nione są od następujących czynników: koordynacji sieci usług z siecią osadniczą i hierarchii poszczegól­nych jednostek osadniczych, wielkości przewidywanego rejonu działania, określonej promieniem zasięgu lub czasu dojścia (dojazdu) z najdalszych siedlisk tego rejonu do danej usługi, liczby jednostek obsługiwanych, tj. liczby mieszkańców w rejonie działania, progu niepodzielności obiektu usługowego, tj. minimalnej wielkości, przy której obiekt funkcjonuje prawidłowo, a jego inwestowanie jest uzasadnione ekonomicznie. Program usług dla poszczególnych osiedli uzależniony jest od roli osiedla w sieci osadniczej. We wsiach produkcyjnych program usług jest minimalny i może składać się z następujących obiektów: niektóre usługi rzemieślnicze, punkt sprzedaży artykułów spożywczych, . świetlica z punktem bibliotecznym, szkoła podstawowa niepełna, punkt pielęgniarski, strażnica pożarna, boisko sportowe niestrzeżone. W osiedlach gminnych występują następujące obiekty usługowe: — gminna rada narodowa z urzędem stanu cywilnego, urząd pocztowo-telekomunikacyjny, sklepy spożywcze i przemysłowe lub wiejski dom towarowy, — gospoda z miejscami hotelowymi, kawiarnia, . — pawilony i punkty rzemieślnicze, dom kultury z salą widowiskową, biblioteką i czytelnią, szkoła podstawowa z ewentualnym ciągiem klas licealnych, przedszkole, najczęściej jedno- lub dwuoddziałowe, ośrodek zdrowia z apteką, żłobek, najczęściej jednoodziałowy, ochotnicza straż pożarna, łaźnia, pralnia, cmentarz, boiska sportowe, ewentualnie z bieżnią okólną i widownią, targowisko, — teren dla objazdowych urządzeń rozrywkowych (Rys. 1.1). Dotychczasowy rozwój usług w osiedlach wiejskich nie nadążał za potrzebami społecznymi, tym bardziej, że były one realizowane w roz­proszeniu i w sposób przypadkowy w różnych wsiach, niezależnie od ich znaczenia w sieci osadniczej i na różnych, oddalonych od siebie dział­kach w obrębie jednej wsi. Przyczyną tego stanu były trudności w uzy­skaniu odpowiedniego terenu i w skoordynowaniu poszczególnych inwe­stycji, co w konsekwencji wpływało na pogorszenie dostępności usług (Rys. 1.2.). Wydane w ciągu kilku ostatnich lat zarządzenia władz państwowych stworzyły podstawę do poprawy sytuacji w tym zakresie, a prowadzone od wielu lat prace projektowe i studia pozwoliły na sformułowanie zasad projektowania zabudowy usługowej w ośrodkach społeczno-usługowych wsi. Obecnie dąży się do koncentracji programu usług w zorganizowanych przestrzennie zespołach zabudowy, realizowanych kompleksowo i stano­wiących dominujący punkt kompozycji osiedla. Koncentracja ta umożliwia: utworzenie prawidłowych pod uwzględem przestrzennym i funk­cjonalnym ośrodków życia społecznego i kulturalnego, racjonalne wykorzystanie rezerw terenowych w centrum wsi, uzbrojenie techniczne ośrodka w zakresie zaopatrzenia w wodę, odprowadzenia ścieków i wspólnego ogrzewania budynków, ujednolicenie rozwiązań konstrukcyjnych i materiałowych, dające korzyści ekonomiczne i organizacyjne przy realizacji, zastosowanie zabudowy segmentowej, zapewniającej wymienność elementów funkcjonalnych i elastyczność rozwiązań oraz możliwość eta­powania budowy przy takim ustawieniu programu, który gwarantuje realizację już w pierwszym etapie zamkniętego przestrzennie zespołu (Rys. 1.3., 1.4., 1.5., 1.6., 1.7.). Obiekty, związane z usługami dla ludności można podzielić na takie, których program i funkcja pozwalają na lokalizację w ośrodku usług połączonych na wspólnej działce w centrum wsi (GRN, posterunek MO, urząd pocztowy, sklepy, gospoda, rzemiosło nieuciążliwe itp.), takie, które powiny być lokalizowane w pewnej izolacji od ośrodka społeczno-usługowego i na wydzielonych działkach (szkoły, przedszkola, żłobki, ośrodki zdrowia itp.) oraz takie, które mogą być powiązane funkcjonalnie z ośrod­kiem społeczno-usługowym, lub ośrodkiem techniczno-gospodarczym wsi (strażnice pożarne, pralnie, łaźnie, kotłownie itp.). Podstawowe warunki prawidłowej lokalizacji ośrodka społeczno-usługowego są następujące: — możliwie centralne położenie w stosunku do wszystkich stref osiedla, właściwe powiązanie z siecią komunikacji osiedlowej ulic i ciągów pieszych, właściwe powiązanie z siecią komunikacji zewnętrznej, tranzyto­wej, powiązanie kompozycyjne ośrodka z istniejącymi obiektami uży­teczności publicznej o walorach architektonicznych lub zabytkowych, parkiem, zielenią rekreacyjną i terenami sportowymi, dogodne połączenie komunikacyjne z ośrodkiem produkcyjnym lub gospodarczym wsi (Rys. 1.8., 1.9., 1.10., 1.11.).